Częstochowa, dlaczego została włączona do Śląska?

Częstochowa została włączona do Śląska w wyniku ostatniej reformy administracyjnej. Wywołało to falę sprzeciwu wśród mieszkańców miasta i całego regionu. Czy taka decyzja miała jednak swoje społeczno-ekonomiczne uzasadnienie? W jaki sposób, ten niezwykle zróżnicowany geologicznie region, wpływa na życie codzienne? Co wspólnego mają ze sobą jurajskie skałki, jeziora-glinianki i trawiaste hałdy? Zapraszam Cię w dość osobistą podróż.

Częstochowa na Śląsku, czy to ma sens?

Dziadkowie wprowadzili się do przedwojennego, domu na Częstochowskim Stradomiu w latach 50 ubiegłego stulecia. Wychowałam się tam, spacerując po pobliskich hałdach pokopalnianych, kąpiąc latem w zalanych gliniankach i jeżdżąc rowerem w jurajskie skałki. Kiedy ustawą z 24 lipca 1998 włączono Częstochowę do województwa śląskiego, nie mogłam się z tym pogodzić, podobnie jak większość sąsiadów. Dopiero 20 lat później zrozumiałam w tym sens.

W rodzinie powtarza się, że wybuchy i wstrząsy w kopalni Barbara, było słychać jeszcze w latach ’70, w domu oddalonym o 2 kilometr od kopalni. Nie mogę tego pamiętać. Z pewnością jednak mogło tak być, ponieważ korytarze głębinowej kopalni rudy żelaza ciągnęły się kilometrami.

Urocze jezioro przy porośniętym lasem w starorzeczu Stradomki, moje miejsce spacerów z psem, czy z pierwszymi przyjaciółkami, to przecież zalana kopalnia odkrywkowa gliny. To pozostałości przemysłu wydobywczego od zachodu miasta. Tymczasem, od południowego wschodu i na północy wydobywany był kamień wapienny, żwir i piach. W konsekwencji, od 1896 do 2019 Huta Częstochowa była największym pracodawcą w mieście. W ujęciu geologiczno-ekonomicznym, taki przydział administracyjny miałby sens. Skąd jednak społeczny opór?

Częstochowa, obszar rudonośny

Z pewnością, tradycje górnicze leżały u podstaw rozwoju gospodarczego regionu Częstochowy. To dzięki temu, że złoża rudy żelaza, zalegające pod ziemią od Zawiercia, aż po Wieluń, uczyniły Częstochowę już od XIV wieku, centrum ośrodka górniczego i hutniczego tego pasma. Na obszarze częstochowskim występują sferosyderyty i ruda pokładowa. Udokumentowano tu aż 27 złóż różnych kategorii.

Na przełomie XIX i XX wieku czynnych było 21 kopalń. Następnie, w latach pięćdziesiątych, rozpoczęto budowę 25 nowych kopalń. Niestety, w związku z wysokimi kosztami wydobycia, już w 1970 roku zapadła decyzja o likwidacji górnictwa rud żelaza w regionie częstochowskim. Dla upamiętnienia wydobycia rudy w okolicach miasta Częstochowa, na terenie kopalni Szczekaczka-Brzeziny udostępniono do zwiedzania muzeum. Od 1989 roku Muzeum Górnictwa Rud Żelaza w Częstochowie funkcjonuje w parku im. Stanisława Staszica w Częstochowie.

Region w soczewce kopalni Barbara

Kopalnia rudy „Barbara”, zlokalizowana w częstochowskiej Kawodrzy, prowadziła wydobycie w latach ’50-’70 XX w. Zatrudniała 1500 osób. Zarówno pod względem rocznego wydobycia, jak i rozległości korytarzy, była największą tego typu w regionie. Odgłosy wysadzanych w podziemnych chodnikach skał, mogły być zatem z pewnością słyszane w domu moich dziadków.

Napływ wód do korytarzy wynosił aż do 22 m3 na minutę. To dużo. Wystarczyło na dwa jeziora obok hałdy wyrobku i generowało, niestety, duże koszty ich odprowadzania. Duży stopień eksploatacji złoża, coraz węższe pokłady rudy i odprowadzanie wspomnianej wody z korytarzy, doprowadziły w rezultacie do zamknięcia kopalni Barbara w 1971 roku. Pompy wyłączono, pozwalając na zalanie szybów a same obiekty pozostawały przez lata niestrzeżone.

Glinianki i cegielnie wokół miasta Częstochowa

Glinę zaczęto wydobywać w regionie miasta Częstochowa, już na początku XIX wieku. Największa kopalnia odkrywkowa iłu (gliny) oraz cegielnia, funkcjonuje do dzisiaj w Gnaszynie pod kontrolą austriackiej firmy Wienerberger.

Jezioro, nad którym spacerowałam w dzieciństwie, to glinianka, część cegielni Helmana uruchomionej w 1858 roku przez właściciela folwarku Zacisze W. Bogusławskiego. Od 1950 roku zakład podlegał pod przymusowy zarząd państwowy. Dzisiejszy zbiornik powstał w 1978 roku przez wylanie rzeki Stradomka, która zalała łąkę oraz wyrobisko.

Skała Jurajska spoiwem regionu

Szczęściem regionu były jednak nie tylko iły i rudy żelaza, ale i kamień wapienny w podwójnym znaczeniu. Po pierwsze, jako budulec do ścian budynku, po drugie, jako składnik cementu. Pierwsza cementownia, „Jakub” w Rudnikach, powstała w 1897 roku, korzystając z kamieniołomu Lipówka. Wielokrotnie przebudowywana, funkcjonuje do dzisiaj. Wykorzystuje co prawda inny kamieniołom, ale Lipówkę zagospodarowano na tereny edukacyjno-rekreacyjne w ramach projektu Kopalnia Przywrócona Naturze.

Znaczenie górnictwa dla miasta i regionu

Rozwój górnictwa i w konsekwencji również hutnictwa w regionie pociągał za sobą zakładanie nowych wsi i miasteczek. Zakładano w nich kuźnice i wydobywano rudę. Powstały tak m.in. Poczesna, Błeszno, Gnaszyn, Panki. Wzrost wydobycia prowokował w konsekwencji rozwój miejscowości. We wsi Raków przy hucie Bernarda Hantkego wybudowano osiedle dla robotników, przeprowadzono elektryfikację, wybrukowano ulice, zbudowano szkoły. W związku z aktywnością wydobywczą, powstały też liczne osiedla dla robotników oraz Aleja Pokoju. Podobne miasteczka powstały w Hucie Starej B, Dźbowie, Blachowni.

Godny uwagi jest też wpływ górniczej działalności na krajobraz. Na rzece Konopce, Kopalnia Rud Żelaza „Barbara” wybudowała zalew Pająk w Konopiskach. Z wypompowywanej z kopalni „Dębowiec” wody, powstał zalew w Olsztynie. Te i liczne, podobne zalewy, przez lata zapewniały rozrywkę w upalne dni. Spółki kopalniane miały też spory wkład w rozwój miejscowego sportu, sponsorując m.in. „Lot” Konopiska, Górnik Dźbów, Raków Częstochowa.

Podobnie, jak wydobycie rudy żelaza, przemysł ceramiczny, scalony w Częstochowskie Zakłady Materiałów Ogniotrwałych, miał duży wpływ na życie mieszkańców. Z inicjatywy i funduszy CZMO, powstały takie obiekty jak stadion sportowy przy ul. Olsztyńskiej, rozbudowa Filharmonii, rozwój ceramiki artystycznej w mieście oraz aktywne wsparcie kierunków ceramicznych w Liceum Plastycznym i wydziałem Artystycznym WSP.

Ile jest Śląska w Częstochowie?

Geologicznie można łączyć oba regiony, biorąc pod uwagę ich przeszłość opartą na górnictwie. Częstochowa w XIX i XX wieku to jednak również włókiennictwo. Ten przemysł z kolei uzasadniałby przyłączenie miasta do województwa łódzkiego.

Staram się nie zapominać też, że w mieście funkcjonowało wiele innych niewielkich manufaktur, jak fabryka zapałek, guzików, kapeluszy, dewocjonaliów oraz liczne szwalnie i farbiarnie. Pod względem zróżnicowania przemysłu miasto było zatem wyjątkowe.

Co jednak zrobić z miastem zbyt małym na własne województwo ale za bardzo odróżniającym się społecznie i gospodarczo od pobliskich centrów miejskich? Projekty obywatelskie zakładały połączenie jednym województwem z Opolem lub Kielcami. Nie były one jednak oparte o podobieństwo czy wyjątkową sympatię z tymi miastami lecz o desperacką próbę zatrzymania nieuniknionego odpływu kapitału i miejsc pracy po przyłączeniu do większych ośrodków.